Οι πυρσογιαννίτες μαστόροι ήταν ξακουστοί για την τέχνη τους πέρα από τα σύνορα της Ελλάδας. Το μεράκι τους και η αγάπη τους για την τέχνη της μεταμόρφωσης της πέτρας από ένα γκρι κομμάτι γης σε ένα περίτεχνο δομικό υλικό ή σε ένα λεπτοδουλεμένο διακοσμητικό εντοιχισμένο στα τζάκια ή στους τοίχους είναι φανερό με μια απλή βόλτα στο χωριό.
Η Πυρσόγιαννη είναι ένα από τα Μαστοροχώρια της Ηπείρου, γνωστή για τους τεχνίτες της πέτρας που από τον 16ο αιώνα περίπου μέχρι τα μέσα του 20ου αι. ταξίδευαν οργανωμένοι σε ομάδες εντός και εκτός Ελλάδας και δημιουργούσαν υπέροχα αρχιτεκτονήματα όπως γεφύρια, σχολεία, μονές, εκκλησίες, καμπαναριά, ξωκλήσια, νερόμυλους, νεροτριβές, ελαιοτριβεία κ.ά. Η τέχνη τους είχε ξεπεράσει τα ελληνικά σύνορα και είχε φτάσει στην Περσία, την Τουρκία, την Αιθιοπία, την Αίγυπτο, το Κονγκό, τη Γαλλία και την Αμερική.
Όταν ταξίδευαν υπήρχε αυστηρή ιεραρχία, με επικεφαλής τον πρωτομάστορα στον οποίο όλοι οι υπόλοιποι τεχνίτες της ομάδας του «μπουλουκιού» είχαν μεγάλο σεβασμό. Το εκάστοτε μπουλούκι αποτελούνταν συνήθως από δυο τεχνίτες της πέτρας, τους πελεκάνους, δυο μαστόρους για το εσωτερικό και δυο για το εξωτερικό χτίσιμο, δυο νταμαρτζήδες που έκαναν την εξόρυξη της πέτρας, δυο μαθητευόμενους, τους καλφάδες, καθώς και δυο λασποπαίδια που έκαναν βοηθητικές εργασίες.
Χαρακτηριστικό των μαστόρων ήταν επίσης η συνθηματική γλώσσα την οποία χρησιμοποιούσαν για να συνεννοούνται, τα κουδαρίτικα. Από τους πιο γνωστούς πρωτομάστορες ήταν ο Ζιώγας Φρόντζος, γέννημα θρέμμα της Πυρσόγιανης (περίπου 1815-1893) γνωστός ανάμεσα σε άλλα για τα γεφύρια της Πλάκας και της Κόνιτσας. Τέτοια ήταν η φήμη του που στο χωριό κυκλοφορούσε η έκφραση «Το είπε ο Ζιώγα-Φρόντζος, το είπε ο Θεός».
Χαρακτηριστικό της δουλειάς των μαστόρων εκτός από το μεράκι και τα όμορφα σχέδια ήταν και ο αργός ρυθμός τους. Όσο πιο αργός ο μάστορας τόσο καλύτερος θεωρούταν καθώς έκανε τη δουλειά προσεκτικά. Μελετούσαν την πέτρα, πριν ξεκινήσουν το πελέκημα, για το πως αυτή θα μεταμορφωθεί σε ένα όμορφο τζάκι, σε μια ιδιαίτερη κτητορική επιγραφή ή απλά σε ένα διακοσμητικό. Η τέχνη τους δεν αφορούσε μόνο ττο εξωτερικό των κτιρίων. Και το εσωτερικό τους ήταν λεπτοδουλεμένο με όμορφες λεπτομέρειες που έδιναν αυτό το κάτι παραπάνω. Η τέχνη των πυρσογιαννιτών αλλά και των άλλων τεχνιτών από τα μαστοροχώρια όπως αυτό της Βούρμπιανης άκμασε από τον 18ο έως τον 19ο αιώνα ωστόσο άρχισε να παρακμάζει από το 1935 όταν τα νέα υλικά οικοδομής όπως το μπετόν έκαναν σιγά σιγά την εμφάνισή τους, υλικά πιο εύκολα στη χρήση και πιο γρήγορα στην κατασκευή.
Η Πυρσόγιαννη, απλώνεται αμφιθεατρικά σε μια από τις πλαγιές της οροσειράς του Γράμμου στα 860 μ. υψόμετρο, λίγο πιο πάνω από τον ποταμό Σαραντάπορο και βλέπει στο ποτάμι, στην κορυφή του Σμόλικα, στην Τύμφη και σε άλλες μικρότερες βουνοκορφές. Για να φτάσετε θα χρειαστείτε κάτι λιγότερο από 6 ώρες και κάτι περισσότερο από 500 χλμ. από την Αθήνα μέσω Ιωαννίνων και περίπου 3 ώρες και 250 χλμ από τη Θεσσαλονίκη μέσω Εγνατίας και στη συνέχεια μέσω τη Επαρχιακής Οδού Γρεβενών – Κρανιάς.
Το χωριό είναι πραγματικά κουκλίστικο. Τα πέτρινα σπίτια, στην πλειοψηφία τους δίπατα αρχοντικά, είναι περικυκλωμένα από πυκνή φύση, από βελανιδιές, καρυδιές, πεύκα, πλατάνια κ.α. Λίγο πιο πάνω από την όμορφη πλακόστρωτη πλατεία μπροστά από έναν ξενώνα μάλιστα, δεσπόζει και ένα τεράστιο παμπάλαιο πλατάνι που κρατά καλή σκιά τις ηλιόλουστες μέρες. Τα σπίτια, χτισμένα στην πλειονότητά τους στα μέσα του 18ου αι. σύμφωνα με τις κτητορικές επιγραφές που έχουν στο κατώφλι τους, είναι μαστόρικα φτιαγμένα, όπως άλλωστε αρμόζει και σε ένα χωριό που είναι φημισμένο για τους ντόπιους δεξιοτέχνες της πέτρας. Θα το διαπιστώσετε εύκολα με μια βόλτα στα καλντεριμωτά σοκάκια του. Οι περίτεχνες πόρτες, οι ανάγλυφες παραστάσεις στους τοίχους, οι ξυλοδεσιές, τα καμαρολίθια και τα υπέρυθρα είναι όλα φτιαγμένα με περισσό μεράκι και φροντίδα.
Εντυπωσιακής αρχιτεκτονικής είναι επίσης και ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Πέτρινος με διπλό καμπαναριό έχει χτιστεί το 1904 σε θέση όμως παλιότερου ναού ο οποίος χρονολογούταν από το 1712. Αξιόλογο είναι και το ξυλόγλυπτο τέμπλο του έργο του Βασίλη Σκαλιστή από το διπλανό χωριό του Γοργοποτάμου καθώς και ο εσωτερικός διάκοσμος φιλοτεχνημένος από τον Σέρβο αγιογράφο Μιλτιάδη Νίκολιτς. Ο παλαιότερος ναός όμως είναι αυτός του Άγιου Νικόλαου του 1772 μια τρίκλητη βασιλική με πυργοειδές καμπαναριό και περιστύλιο χαγιάτι. Το σεργιάνι στο χωριό είναι πραγματικά μια πολύ όμορφη εμπειρία, την οποία μπορείτε να κλείσετε με ένα καφέ ή ένα τσίπουρο στο μοναδικό καφενείο στο κέντρο της Πυρσόγιαννης. Μέχρι πέρυσι λειτουργούσε ξενώνας και ταβέρνα πλέον όμως όχι. Στη δημοπράτηση που έγινε το ενδιαφέρον ήταν μικρό έως ανύπακρτο, λόγω του ενεργειακού κόστους, κοντά στα 900 μ. υψόμετρο ο χειμώνας είναι ιδιαίτερα βαρύς.
Εκτός από τις βόλτες εντός του χωριού όπου το σκηνικό μοιάζει βγαλμένο από μυθιστόρημα βάλτε στο πρόγραμμά σας να κατηφορίσετε προς τον Σαραντάπορο και να χαζοπερπατήσετε στις όχθες του πλάι στην πανέμορφη φύση, να επισκεφθείτε τα έτερα Μαστοροχώρια της Βούρμπιανης, του Ασημοχωρίου, των Χιονάδων και του Γανναδιού αλλά και τα Λουτρά του Αμάραντου. Λίγο μετά το χωριό Αμάραντος έχει δημιουργηθεί ένας μικρός οικισμός ο οποίος αναπτύσσεται γύρω από τα λουτρά που βρίσκονται στις πλαγιές ψηλών βράχων. Πρόκειται ουσιαστικά για ατμόλουτρα που λειτουργούν με τη χρήση θερμού αέρα ο οποίος διοχετεύεται από το εσωτερικό της γης στις εγκαταστάσεις.
Η θερμοκρασία του αέρα κυμαίνεται από 33-38 °C ενώ η υγρασία ανάλογα με το βαθμό ανάμιξης με τον ατμοσφαιρικό αέρα είναι 97-100% (μέχρι τα Χριστούγεννα ανοιχτά Παρ.-Κυρ., www.konitsathermal.gr). Ακόμα και εάν δεν θέλετε να κάνετε ατμόλουτρο αξίζει να ανέβετε για να θαυμάσετε τη μοναδική θέα. Αν κάνετε αναρρίχηση σημειώστε πως λίγο πριν τις εγκαταστάσεις των λουτρών, στα ψηλά κατακόρυφα βράχια υπάρχουν χαραγμένες διαδρομές.